مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد

در جنوب شرقى شهر اصفهان یکى از مهمترین گورستان‏هاى تاریخى جهان اسلام با گنجینه‏اى ارزشمند از مقابر و مشاهد بزرگان قرار گرفته است. این گورستان در کنار مزاراتى چون گورستان بقیع در مدینه منوّره، قبرستان ابوطالب در مکّه مکرّمه و گورستان وادى‏السلام در نجف اشرف از مهمترین و متبرّک‏ترینِ مراقد جهان اسلام محسوب مى‏شود.
مساحت مزار تخت فولاد اکنون حدود 75 هکتار است که از شمال به خیابان میر از جنوب به خیابان سعادت‏ آباد و محوطه دانشکده‏ى پرواز و از شرق به خیابان سجاد و خیابان بهار و از غرب به خیابان مصلى آب 250) محدود مى ‏شود. همچنین بقعه میرزا رفیعا و تکایاى بروجردى و ریزى در حاشیه جنوبى خیابان سعادت‏ آباد قرار دارند.
از این گورستان در کتب تاریخى به نام‏هاى لسان‏ الارض، بابارکن ‏الدین و تخت ‏فولاد یاد شده است. امروزه مجموعه مزارات این گورستان عظیم را تخت فولاد مى ‏نامند و وجه تسمیه‏ ى آن را مى ‏توان به واسطه ‏ى وجود عبادتگاه و قبر بابا فولاد حلوایى)متوفّى 959 هجرى( در مرکز مخابرات فیض امروزى دانست که سنگ قبر این)عارف، عالم( یکى از مهمترین علل نامگذارى این قبرستان به «تخت فولاد» ذکر شده است. از دیگر دلایلى که در وجه تسمیه‏ ى این قبرستان نقل مى‏ کنند آن است که این قبرستان در گذشته تا کنار پل خواجو وسعت داشته است و از آنجا که در گذشته به جاى پل خواجو سنگ‏ هایى با فاصله وجود داشته که روى آن تخته مى‏ گذاردند و از آن عبور مى‏ کردند شاید کلمه تخت فولاد تغییر شکل یافته‏ ى لغت »تخته پل‏ ها یا تخته پل لاد» باشد. یعنى پُلى که از تخته درست شده است. »لاد« در فارسى به معنى بنا و »پل« هم در اصل »پول« است. مثل کلمه ‏ى دزفول)دزپول)
این نظریه نیز تا حدودى قابل پذیرش است. زیرا نام بسیارى از مکان‏ها و شهرهاى تاریخى ایران در نتیجه‏ى تحریف لغات و گذشت زمان ایجاد شده است.
پیشینه ‏ى این گورستان به واسطه‏ ى وجود قبر منسوب به یوشع نبى از پیامبران بنى ‏اسرائیل در تکیه‏ ى لسان‏ الارض به دوران پیش از اسلام مى ‏رسد. هرچند وجود مقبره ‏ى یوشع بن نون وصى حضرت موسى در فلسطین احتمال وجود قبر این پیامبر الهى را در لسان‏ الارض ضعیف مى‏ کند امّا شاید بتوان گفت، این مقبره متعلّق به یکى از بزرگان یا صالحین بنى‏ اسرائیل است.
آثار دیگرى از دوران پیش از اسلام در این گورستان به دست نیامده است. تا دو دهه‏ ى پیش لسان‏ الارض با دیوارى کهنه محصور بود که به گفته‏ ى برخى از کارشناسان میراث فرهنگى در بعضى قسمت‏ هاى آن آثار آجرى سبک دیلمى به خوبى آشکار بوده است.
از وضعیت تخت فولاد در قرون پنجم تا هفتم هجرى اطلاعات زیادى در دست نیست. لیکن کشف تعدادى سنگ قبر با خطوط کوفى و نسخ با تاریخ ‏هاى 567 و 686 هجرى نشان از قدّمت آن به این دوره‏ ى تاریخى دارد. چنانکه در خبرى دیگر نیز از دوره سلجوقیان اشاره به این قبرستان و بناهاى مجلل موجود در آن شده است.از قرن‏ هاى هفتم تا دهم هجرى مزار تخت فولاد یکى از جایگاه ‏هاى عبادت و ریاضت بوده است که عرفا و زهّادى همچون بابارکن‏ الدین و بابا فولاد در آنجا براى خود عبادتگاه ساخته و به راز و نیاز مشغول بودند. در قرن هفتم و هشتم هجرى عدّه‏ اى از عرفاى بزرگ که به »بابا و یا عمو« شهرت داشتند در این زمین متبرّک ساکن بوده‏ اند که مشهورترین آنان »بابا رکن‏ الدین« عارف متوفّى 769 هجرى است که مزار وى مورد توجّه و عنایت علماى بزرگى همچون شیخ بهایى و مولى محمّدتقى مجلسى و آیت ‏اللّه سیّد عبدالکریم کشمیرى و حاجى کلباسى بوده است. بابا رکن ‏الدین در عبادتگاه خویش مدفون گردید و پس از دفن وى در این محل، آن را مزار بابا رکن‏ الدین مى‏ گفتند.
پس از دفن بابا رکن‏ الدین تا عهد صفویه گاهى بزرگانى در این مکان دفن مى ‏شدند امّا یقیناً گورستان رسمى شهر اصفهان محسوب نمى ‏شده است. زیرا مردم اموات خویش را در همان محلّه ‏ى خویش دفن مى‏ کردند که برخى از بقایاى قبرستان‏هاى متفرقه در محلّات اصفهان را امروز هم مى‏ توان مشاهده کرد. امّا از دوره‏ى صفویه به دلیل رشد بافت شهرى اصفهان، بقاع و تکایاى بیشترى در این قسمت از شهر ایجاد گردید و به بزرگترین گورستان شهر اصفهان تبدیل شد.
برخى مورّخان معتقدند که تخت پولاد یک محلّه مسکونى بوده و گورستان کنار آن را مزار بابا رکن‏ الدین مى‏خواندند. با گسترش این گورستان و اتّصال آن به محلّه‏ ى تخت فولاد نام آن گورستان به تخت پولاد تغییر مى‏ کند.
در دوره‏ى شاه عباس دوم تغییر و تحوّلات فراوانى در محدوده‏ ى تخت فولاد صورت گرفت. شاه عباس دوم به منظور توسعه ‏ى شهر اصفهان به بخش جنوبى اصفهان توجه ویژه نمود. زرتشتیان که در جنوب پل تاریخى حسن ‏آبادخواجو ساکن بودند از این مکان به جنوب جلفا منتقل شدند و با انتقال زرتشتیان به دستور شاه، کاخ‏ ها و باغ‏ هایى در این قست شهر پدید آمد که برخى از مهمترین آنها عمارت‏ هاى هفت دست، آئینه خانه، قصر نمکدان و باغ گلستان و باغ سعادت ‏آباد بود.
وى هم‏چنین دستور ایجاد چهارباغى در جاده اصفهان به شیراز را مى‏ دهد. این چهارباغ که از جنوب پل حسن ‏آباد آغاز مى‏ شد و به دروازه تخت پولاد ختم مى‏شده به چهارباغ گبرآباد معروف بوده و شامل باغ کاج، باغ مستوفى، باغ نگارستان و باغ انارستان بوده است.
تخت فولاد در دوره‏ى شاه عباس دوم چنان رونق یافت که مهمانسراهاى متنوع، خانقاه، تکایا و باغ‏ هاى متعدّد در آن به وجود آمد و دو یخچال بزرگ یخ که آب خنک زائرین قبور را تأمین مى‏کرد ساخته شد،امّا این رونق با سقوط دولت صفویّه و هجوم افاغنه به اصفهان پایان یافت و روى به ویرانى نهاد و تنها در مقاطعى از دوره‏ى قاجاریه روى آبادانى به خود دید. در اوایل دوره‏ى قاجار تخت فولاد روستاى کوچکى بیشتر نبود و به دلیل وجود باغات متعدّد و سرسبز از نقاط باصفاى خارج شهر اصفهان محسوب مى‏شد. گورستان تخت فولاد نیز در کنار این روستا و خارج از برج و باروى شهر اصفهان قرار داشت. در دوره‏ى عبداللّه‏ خان امین‏ الدوله)فرزند حاج محمّدحسین خان صدر اصفهانى، متوفى 1236 ه . ق.( چهارباغ گبرآباد صفوى احیا و از آن پس به چهارباغ امین‏ آباد معروف گردید، در دوره‏ى ظِلّ‏السّلطان بسیارى از بناهاى صفوى در اصفهان تخریب و از بین رفت. امّا در همین دوره، سلیمان‏ خان رکن ‏الملک نایب‏ الحکومه ‏ى اصفهان اقدام به ساخت مسجد و آب انبار رکن ‏الملک در محدوده‏ ى تخت فولاد نمود.
در دوره‏ى معاصر خیابان فیض بر بقایاى چهارباغ صفوى بنا شد. باغ‏ هاى اطراف خیابان به تدریج به زمین ‏هاى کشاورزى تبدیل گردید که تا سال 1335 شمسى این زمین ‏ها موجود بود و از این دوره به بعد با رشد جمعیّت، زمین ‏هاى کشاورزى و بقایاى عمارت‏ها و باغ‏هاى صفوى تخریب و به محلّه‏هاى مسکونى تبدیل شدند و پس از مدّتى این بخش نیز به یکى از محلّات مسکونى شهر اصفهان تبدیل گردید. در درون محدوده‏ ى تخت فولاد به تدریج تکیه ‏ها و مقبره‏ هاى خصوصى ساخته شد و قسمت‏هاى زیادى از آن در تصرّف ادارات دولتى و شخصى براى ساختن خانه ‏هاى خصوصى درآمد. این روند تا سال 1363 ه . ش. ادامه داشت و در این تاریخ دفن در این محدوده از شهر ممنوع گردید. در سال 1375 ه . ش محدوده تخت فولاد نیز به عنوان آثار ملى ایران ثبت شد.
در حال حاضر مجموعه‏ى تاریخى فرهنگى – مذهبى تخت فولاد متعهّد به مرمّت، بازسازى و احیاى این مزار مقدّس گردیده است.